Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι το εξής: ενώ όλα τα «κλασικά» καπάκια με τα πεντάκτινα αστέρια- πεντάλφες και τα ηλιακά σύμβολα βρίσκονται σε πεζοδρόμια, στην περίπτωση των μεγάλων καπακιών με την «τρίαινα» 28 απ’ αυτά (σχεδόν τα μισά) βρίσκονται σε οδόστρωμα και μάλιστα κυρίως σε διασταυρώσεις δρόμων και σε ομάδες των 2- 3. Μια βασική σειρά απ’ αυτά βρίσκεται πχ κατά μήκος της οδού Ιωάννου Δροσοπούλου, σχεδόν σε κάθε σταυροδρόμι.
Υπάρχουν βεβαίως στοιχεία για πολλούς άλλους συσχετισμούς μεταξύ συμβόλων, διαστάσεων, αριθμού τετραγώνων που ορίζουν οι ραβδώσεις των καπακιών, σχετικές θέσεις στο πεζοδρόμιο, ο αριθμός της οδού κι ένα σωρό άλλα τα οποία θα υποστούν επεξεργασία εν καιρώ. Υπάρχει επίσης και το μείζον θέμα της γενικότερης διάταξης στο χώρο της πόλης. Έχουμε σημειώσει με λεπτομέρεια τη θέση κάθε καπακιού στους οδογραφικούς χάρτες και με χρήση συστήματος GIS θα επιχειρήσουμε να ανακαλύψουμε τυχόν γεωγραφικούς συσχετισμούς και μοτίβα. Αυτό όμως είναι ένας άλλος μεγάλος κλάδος της έρευνας που χρειάζεται ακόμα πολλή δουλειά προτού βγουν κάποια συμπεράσματα.
Τέλος, ένας άλλος κλάδος της έρευνας αφορά τον εντοπισμό των κατασκευαστών και ίσως της αρχικής προέλευσης των καπακιών. Και αυτή η έρευνα βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο. Πάντως τα μέχρι στιγμής στοιχεία είναι ότι όλοι όσοι ερωτήθηκαν (τεχνικά γραφεία, καταστήματα πωλήσεων και άλλοι) δηλώνουν παντελή άγνοια για τα καπάκια, γεγονός που σε πρώτη φάση δείχνει αν μη τι άλλο ότι τα επίμαχα αντικείμενα είναι αρκετά μεγάλης ηλικίας.
Κάποιες σκέψεις…
Από τα υπάρχοντα στοιχεία και τις έρευνες, το βέβαιο είναι πως η ύπαρξη των περίεργων καπακιών με τα μαγικά σύμβολα δεν είναι τυχαία σύμπτωση. Όμως τι σκοπό θα μπορούσε να εξυπηρετεί η διασπορά χιλιάδων καπακιών με αποτρεπτικά σύμβολα σε όλο τον ελληνικό χώρο, με έμφαση σε κάποιες περιοχές; Πολλοί συλλογισμοί μπορούν να γίνουν εδώ. Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες διατυπώνεται από τον Γ. Μπαλάνο (Σκιά του Κθούλου, σελ. 358).
«Γιατί ως Σφραγίδα, ο ρόλος του συμβόλου είναι προστατευτικός: σφραγίζει τα ανοίγματα- είτε πρόκειται για συμβατικά ανοίγματα είτε για Πύλες…
»..και φυσικά αν η Πύλη είναι μια εκτεταμένη Δίνη εισόδου, τότε θα είχαμε όντως τέτοιες Σφραγίδες σε διάφορα σημεία κατά μήκος των ελικώσεων της ροής, κάτι σαν προστατευτικά αναχώματα στα κρίσιμα σημεία στις όχθες του ποταμού.
»Σε μια τέτοια περίπτωση τα σύμβολα αυτά θα είναι προστατευτικά μάλλον παρά ενδεικτικά, θετικά μάλλον παρά αρνητικά…»
Το όλο αίνιγμα σχετίζεται, έστω και έμμεσα, με το άλλο τεράστιο και παρεξηγημένο θέμα των στοών κάτω από την Αθήνα και άλλες πόλεις καθώς και με πολλά άλλα θέματα και φαινόμενα. Δεχόμενοι λοιπόν ότι τα αινιγματικά καπάκια αποτελούν «δείκτες», ή «σφραγίδες προστασίας», αποδεχόμαστε και ότι η τοποθέτησή τους ακολουθεί ένα συγκεκριμένο μοτίβο, όχι απαραίτητα εύκολο να εντοπιστεί.
Προς το παρόν δεν έχουμε καταφέρει να εξαγάγει κάποιο τέτοιο μοτίβο. Η χρήση εφαρμογών GIS θα βοηθήσει, αλλά έτσι κι αλλιώς είναι απίθανο το μοτίβο (ή τα μοτίβα) να αποτελούν κάποιο «φυσιολογικό» γεωμετρικό σχήμα ή διάταξη. Τέτοια μοτίβα είναι χαοτικά και δυσπροσδιόριστα, γεμάτα τοπολογικά παράδοξα. Παρόλα αυτά είναι υπαρκτά κάτι που μπορεί να εξακριβωθεί με ανορθόδοξους τρόπους έρευνας, πολύ διαφορετικούς από αυτήν που παρουσιάζουμε εδώ.
Σαφώς, η ύπαρξη των καπακιών στους δρόμους θα μπορούσε να φανερώνει κάποια «στρατηγική» εκ μέρους αυτών που τα τοποθέτησαν. Ας ονομάσουμε αυτή τη θέση ως Συλλογισμό Ι. Στην περίπτωση αυτή, έχουμε την Ομάδα Χ η οποία έχει το γενικό συντονισμό της διασποράς/διάθεσης/τοποθέτησης των καπακιών.
Πού θα μπορούσε να υπάρχει αυτή η Ομάδα Χ; Μήπως μέσα σε κάποιον κοινωφελή οργανισμό ή αλλού (στον βιομηχανικό κλάδο χυτοσιδηρών προϊόντων;) Αυτό ακούγεται εξωφρενικά συνωμοσιολογικό, αλλά ας το εξετάσουμε λίγο.
Τα θετικά σημεία του Συλλογισμού Ι είναι ότι με τον τρόπο αυτό η έρευνα θα μπορούσε να καταλήξει στην Ομάδα Χ ή στα ίχνη της εάν αυτή έχει σταματήσει να υφίσταται.
Τα αδύνατα σημεία του Συλλογισμού Ι είναι ότι υπάρχουν πρακτικά προβλήματα που καθιστούν την ύπαρξη της κατευθυνόμενης διασποράς (με την «συνωμοσιολογική έννοια») προβληματική. Η διασπορά είναι ευρύτατη. Δηλ. τα καπάκια αυτά δεν βρίσκονται μόνο σε δημόσιους χώρους αλλά και σε ιδιωτικούς (δηλ. όχι μόνο σε δρόμους και πεζοδρόμια, αλλά και σε εσωτερικές αυλές σπιτιών, ακάλυπτους χώρους, υπόγεια πολυκατοικιών, φωταγωγούς κλπ). Αλλά όπως διαπιστώσαμε και με την έρευνα, τα καπάκια ΔΕΝ καλύπτουν κοινωφελή δίκτυα (με την εξαίρεση ίσως των καπακιών με την «τρίαινα») αλλά βασικά ιδιωτικά φρεάτια (βάνες παροχής πετρελαίου, φρεάτια, υδρορροές κλπ). Τι σημαίνει αυτό;
Πολύ απλά, σημαίνει ότι τα καπάκια αυτά τοποθετήθηκαν από ιδιώτες (διαχειριστές πολυκατοικιών, εργολάβους οικοδομών κλπ) οι οποίοι είχαν την ευθύνη για την τοποθέτηση-αντικατάσταση του καπακιού των συγκεκριμένων φρεατίων!Πια παράδειγμα, έχω προσωπικά εντοπίσει καπάκια με πεντάκτινο αστέρι μέσα σε συνεργείο μοτοσικλετών στα βόρεια προάστια, στις τουαλέτες (!) μιας ταβέρνας στην Κυψέλη, στην αυλή ενός σπιτιού σε χωριό της Βόρειας Πελοποννήσου, στο υπόγειο μιας πολυκατοικίας στο Παγκράτι και σε ένα σωρό άλλα παρόμοια σημεία όπου μόνο ιδιώτες είχαν πρόσβαση.
Έτσι ο Συλλογισμός Ι είναι ανεδαφικός. Απλούστατα, η ελεγχόμενη (υπό την έννοια μιας κεντρικής ιθύνουσας ομάδας) διασπορά των καπακιών πάνω σε συγκεκριμένες διαδρομές ή χώρους θα ήταν αδύνατη. Εξάλλου η ευρύτατη διασπορά των καπακιών στον ελληνικό χώρο καθιστά ακόμα πιο δύσκολο ένα τέτοιο εγχείρημα. Επαναλαμβάνω: τα καπάκια των πεζοδρομίων είναι απλώς ένα μέρος του συνολικού «πληθυσμού».
Συνεπώς, ας κάνουμε έναν άλλο συλλογισμό που ονομάζουμε Συλλογισμό ΙΙ. Δηλαδή ότι η διασπορά των καπακιών δεν είναι κατ’ ανάγκη άμεσα κατευθυνόμενη από κάποια ομάδα κατόπιν ευρύτερου σχεδίου στα πλαίσια της κλασικής συνωμοσιολογικής σκέψης αλλά από κάποια υποσυνείδητη-υπόγεια διαδικασία. Ναι, ο Χ, Ψ, Ζ διαχειριστής ή εργολάβος μπορεί να αγόρασε ένα καπάκι με πεντάκτινο αστέρι από κάποιο κατάστημα οικοδομικών υλικών για να καλύψει την παροχή πετρελαίου της πολυκατοικίας του, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο φουκαράς συμμετείχε σε μια συνωμοσία. Ίσως κινήθηκε υποσυνείδητα ως «πιόνι» σε ένα παιχνίδι ευρύτερων κινήσεων. Παρατραβηγμένο; Ίσως όχι και τόσο…
(Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αρχίσετε να κοιτάτε περίεργα το διαχειριστή της πολυκατοικίας σας. Η παράνοια και η μουρλαμάρα έχουν πλημμυρίσει κυριολεκτικά το χώρο και το μόνο που δεν χρειάζεται αυτή τη στιγμή είναι μια ακόμα εξωφρενική συνωμοσιολογική θεωρία).
Με βάση το Συλλογισμό ΙΙ, έχουμε φαινομενικά τυχαία τοποθέτηση καπακιών από απλούς ανθρώπους στα πλαίσια όμως ενός υπόγειου μοτίβου, κατευθυνόμενου από διαδικασίες πολύ περίπλοκες και πολύ γενικές για να γίνουν αντιληπτές από αυτούς. Ελεύθερη βούληση υπάρχει βεβαίως, αλλά μόνο σε ατομικό επίπεδο, στο επίπεδο των ολονίων όπως θάλεγε κι ο μακαρίτης Αρθουρ Καίσλερ -όπως άλλωστε και σε κάθε άλλο σύστημα στο Σύμπαν.
Στα πλαίσια του κρυφού αυτού μοτίβου που είχε ως σκοπό τη διασπορά των καπακιών, η εμπορική διάθεση των καπακιών στα καταστήματα οικοδομικών υλικών θα πρέπει να συμβάδιζε με την φάση ανάπτυξης μιας συνοικίας/περιοχής. Όταν κτίζονταν πολυκατοικίες και ασφαλτοστρώνονταν οι δρόμοι π.χ. στην Κυψέλη, η διαθεσιμότητα των συγκεκριμένων καπακιών στα καταστήματα θα είχε ως αποτέλεσμα να γεμίσει η Κυψέλη με καπάκια -που τοποθετούσαν απλοί ιδιώτες. Από την άλλη μεριά, όταν κτίζονταν πολυκατοικίες και ασφαλτοστρώνονταν δρόμοι πχ στα Μελίσσια η μη εμπορική διαθεσιμότητα καπακιών συντέλεσε στο να παρατηρείται σχεδόν πλήρης ανυπαρξία καπακιών εκεί. Το συγκεκριμένο παράδειγμα είναι υπαρκτό. Συγκεκριμένα για την περιοχή αυτή, τα αινιγματικά καπάκια υπάρχουν σχεδόν αποκλειστικά κατά μήκος της λεωφόρου Πηγής και Ελευθερίου Βενιζέλου -από τους πιο παλιούς δρόμους των Μελισσίων- αλλά απουσιάζουν στους δευτερεύοντες δρόμους, που κατασκευάστηκαν σχετικά πρόσφατα.
Τα καπάκια θα πρέπει λοιπόν να αφθονούσαν κάποια εποχή στα καταστήματα οικοδομικών ειδών, έχοντας κατασκευαστεί μαζικά από βιομηχανίες. ‘Aραγε θα μπορούσε να εντοπιστεί το χυτήριο ή η βιομηχανία που κάποια στιγμή κατασκεύασε όλα τα καπάκια; (και κατ’ επέκταση ο σχεδιαστής τους;)
Δυστυχώς, δεν υπήρξε μόνο ένα τέτοιο χυτήριο και κατά πάσα πιθανότητα ούτε μόνο ένας σχεδιαστής. Η ποικιλία και οι παραλλαγές των καπακιών (ιδιαίτερα οι παραλλαγές του πεντάκτινου αστεριού μέσα σε κύκλο που υπάρχει σε δεκάδες μορφές, διαστάσεις και τεχνοτροπίες) φανερώνουν ότι τα καπάκια θα πρέπει να έχουν «γενεές», δηλ. να κατασκευάζονταν επί σειράν ετών, από διαφορετικές βιομηχανίες ή/και από διαφορετικούς σχεδιαστές. Στην περίπτωση αυτή ίσως υπάρχει μια μορφή «εξέλιξης» του σχήματος με βάση τον παράγοντα χρόνο. Συνεπώς δεν έχουμε μόνο χιλιάδες διαχειριστές και εργολάβους που αγόραζαν καπάκια από δεκάδες καταστήματα οικοδομικών ειδών, αλλά και πολυάριθμα χυτήρια και σχεδιαστές. Η εικόνα γίνεται πολύ μπερδεμένη. Όμως στην περίπτωση αυτή η θεωρία της υποσυνείδητης-υπόγειας διαδικασίας ενισχύεται.
Από την άλλη μεριά, και στα πλαίσια του συλλογισμού της έμμεσα κατευθυνόμενης διασποράς, ας σκεφτούμε τα διάφορα αποτρεπτικά σύμβολα που χαράσσονται ή ζωγραφίζονται (ιδιαίτερα στην επαρχία) σε πόρτες σπιτιών, σε βάρκες (πεντάκτινα άστρα και μάτια) και σε άλλα μέρη. Αυτό φανερώνει μια δεδομένη πρακτική που σήμερα έχει εν πολλοίς εκλείψει. Όμως επρόκειτο για μια πρακτική καλά γνωστή στα πλαίσια της εθνολογίας-λαογραφίας. Ο απλός άνθρωπος ήθελε να προφυλαχτεί από τις δυνάμεις του κακού και χάραζε αποτρεπτικά σύμβολα σε οικεία ή χρηστικά αντικείμενα (ας θυμηθούμε εδώ τα «μάτια» και τα άλλα φυλαχτά που κρεμιούνται στο καθρεφτάκι του αυτοκινήτου).
Από την άποψη αυτή, άραγε, οι σχεδιαστές των καπακιών, βασισμένοι στην παράδοση, χάραξαν πάνω τους κλασικά αποτρεπτικά σύμβολα, σε μια εποχή που η πρακτική μαγικής αποτροπής με τον τρόπο αυτό ήταν ακόμα αρκετά διαδεδομένη, ωθούμενοι από κάποια υποσυνείδητη-υπόγεια διαδικασία;
Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσε να εξηγηθεί γιατί τα καπάκια αφθονούν σε παλιές γειτονιές της Αθήνας ενώ σπανίζουν ή απουσιάζουν από νέες γειτονιές και προάστια. Όταν οικοδομούνταν αυτές τις περιοχές και κατασκευάζονταν τα φρεάτια, τα καπάκια με τα μαγικά σύμβολα αφθονούσαν στα διάφορα καταστήματα οικοδομικών υλικών, αγοράζονταν και χρησιμοποιούνταν ευρέως.
Δυστυχώς όμως, οι απαντήσεις δεν είναι τόσο απλές και προκύπτουν πολλά ερωτήματα:
1. Γιατί δεν υπάρχουν στοιχεία κατασκευαστή σε κανένα καπάκι με τέτοια σύμβολα, ή άλλο χαρακτηριστικό που να προδίδει την προέλευσή του; Μήπως ήταν κι αυτό μια πρακτική στα πλαίσια της μαγικής αποτροπής εκ μέρους του σχεδιαστή;
2. Γιατί τα καπάκια φαίνεται να υπάρχουν με μεγάλη συχνότητα σε κάποιους δρόμους παλιών συνοικιών ενώ απουσιάζουν σε άλλους δρόμους των ίδιων συνοικιών; Λογικά θα έπρεπε να υπάρχουν με την ίδια συχνότητα.
3. Γιατί από ορισμένα καπάκια φαίνεται να έχουν σβηστεί επίτηδες τα πεντάκτινα αστέρια ή τα άλλα μαγικά σύμβολα;
4. Γιατί υπάρχει τόσο τεράστια ποικιλία παραλλαγών του ίδιου βασικού μοτίβου; Ο σχεδιαστής που χάραζε τα αποτρεπτικά σύμβολα στα καπάκια θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει μόνο ένα ή δύο βασικά σχέδια. Με τις δεκάδες παραλλαγές η δουλειά γίνεται αναίτια περίπλοκη αλλά και δαπανηρή για την βιομηχανία που ανέλαβε την κατασκευή τους (και δεδομένου ότι μάλλον τα καπάκια κατασκευάστηκαν από μικρές βιομηχανίες χωρίς ιδιαίτερη οικονομική επιφάνεια, το ερώτημα γίνεται πιο κρίσιμο).
5. Η τεράστια ποικιλία παραλλαγών φανερώνει ότι ο σχεδιαστής(ες;) ήξερε σίγουρα από μαγικά σύμβολα και δεν τα χάραζε δεισιδαιμονικά, με την έννοια που ο τυχαίος οδηγός κρεμά το «η Παναγιά μαζί σου» στη νταλίκα του, ή ο τυχαίος ψαράς ζωγραφίζει το πεντάκτινο αστέρι στην πλώρη της βάρκας του. ’ραγε δεν είναι λίγο περίεργο αυτό; Από πού κι ως πού οι σχεδιαστές βιομηχανικών ειδών είχαν τέτοια λεπτομερή γνώση;
Όσον αφορά το τέταρτο ερώτημα, η τεράστια ποικιλία ίσως εξηγείται από το ότι κάποια στιγμή, δεκάδες βιομηχανίες (και ίσως δεκάδες σχεδιαστές) παρήγαγαν μαζικά τα καπάκια με τα μαγικά σύμβολα στα πλαίσια της υποσυνείδητης-έμμεσης διαδικασίας που τα δημιούργησε και τα διέσπειρε. Στο βιβλίο μου Μαύρα Υπόγεια Ρεύματα, έχω αναλύσει αρκετά αυτή την έννοια του υπόγειου επηρεασμού που λειτουργεί στα παρασκήνια.
Τα ερωτήματα παραμένουν. Ωστόσο, ένα συμπέρασμα που μπορούμε να εξάγουμε με κάποια σχετική βεβαιότητα είναι ότι τα καπάκια με τα μαγικά σύμβολα μάλλον αφθονούσαν πριν μερικές δεκαετίες στα σχετικά καταστήματα οικοδομικών υλικών ενώ τώρα είναι ανύπαρκτα.
Η έρευνα των αινιγματικών καπακιών είναι περίπλοκη, απαιτητική και βεβαίως συνεχίζεται…
Τα καπάκια του εξωτερικού.
Τα μυστηριώδη καπάκια δεν βρίσκονται μόνο στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και άλλες ελληνικές μεγάλες πόλεις. Υπάρχουν και στην ελληνική επαρχία, σε μικρά χωριά, ακόμα και σε απομονωμένα νησιά, με ποικίλη συχνότητα. Όμως δεν περιορίζονται αποκλειστικά στον ελληνικό χώρο. Προσωπικά έχω εντοπίσει και φωτογραφίσει παραπλήσια καπάκια και σε άλλες πόλεις του εξωτερικού (αρκετά ετερόκλητες: Παρίσι, Λονδίνο, Πόλη του Μεξικού, Δαμασκός και αλλού). Παρόλα αυτά, μπορούμε να είμαστε… εθνικά υπερήφανοι! Τα δικά μας καπάκια είναι μοναδικά και στο είδος, και στις παραλλαγές, και στη συχνότητα.
Ένα αστεράτο καπάκι σε κεντρικό δρόμο του παρισιού
ο περίεργο καπάκι τέρμα πάνω βρίσκεται στην οδό Γ' Σεπτεμβρίου. Τα δύο κάτω υπάρχουν σε μια μικρή γαλλική πόλη! (φωτο από το www.manhole-covers.net, ναι υπάρχει και τέτοιο!). Προφανώς το δικό μας καπάκι είναι εισαγόμενο. 'Aγνωστο τι σκεπάζει.
Ενα άλλο ενδιαφέρον καπάκι που φωτογράφισα περιπλανώμενος στους δρόμους της Δαμασκού (Συρία). Ηταν το μοναδικό που μπόρεσα να ανακαλύψω στη μεσανατολική αυτή πρωτεύουσα.
ο καταπληκτικό αυτό καπάκι, υπάρχει στο Couiza της Γαλλίας κονά στο Rennes-le-Chateau, περιοχή με ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον (από το Fortean Times, τ. 98, Μάιος 1997).
Σημείωση:
Το άρθρο μαζί με επιπλέον φωτογραφίες υπάρχει στον προσωπικό διαδικτυακό τόπο του κ. Βέμπου: www.vembos.gr.
